«Μυρωδιά» ανατολής αποπνέουν τα ενενήντα οθωμανικά λουτρά, χαμάμ, που σώζονται σήμερα διάσπαρτα σε όλη την Ελλάδα, ως κατάλοιπα των κατακτητών. Από αυτά μόνο δύο εξακολουθούν να λειτουργούν, ένα στο νησί της Ρόδου και ένα στην Πάτρα, καθώς τα υπόλοιπα, είτε είναι έρημα είτε έτοιμα να γκρεμιστούν.
Τα περισσότερα που έχουν διασωθεί είναι μικρών διαστάσεων και μονά λουτρά, που λειτουργούσαν άλλες ώρες για τις γυναίκες και άλλες για τους άντρες, ανάλογα με το διακριτικό πανί που κρεμούσαν στην είσοδο. Λίγες πόλεις είχαν τη δυνατότητα στο παρελθόν να έχουν διπλά χαμάμ, με εισόδους από διαφορετικό πάντα δρόμο.
Σύμφωνα με την επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ, Αιμιλία Στεφανίδου, η οποία έκανε μελέτη για τα χαμάμ στην Ελλάδα: «Δύο μόνο από τα υπάρχοντα χαμάμ εξακολουθούν να λειτουργούν σήμερα, το Γενί χαμάμ της Ρόδου και το χαμάμ στην Άνω Πόλη της Πάτρας. Μερικά άλλα στεγάζουν πολιτιστικές δράσεις, ενώ λίγα ακόμα αποκαταστάθηκαν, αλλά δεν φιλοξενούν καμία χρήση. Τα υπόλοιπα παραμένουν αφρόντιστα και παραμελημένα, στεγάζουν βιοτεχνικούς χώρους και αποθήκες ή είναι κενά».
Σύμφωνα με τις πληροφορίες που περιλαμβάνει η μελέτη της κας Στεφανίδου, τον 17ο αιώνα σχεδόν σε κάθε πόλη υπήρχε ένα ή και περισσότερα δημόσια χαμάμ, και πολλά μικρά ιδιωτικά, που φτάνανε τα 300 στη Θεσσαλονίκη, τα 70 στη Βέροια και την Κόρινθο, τα 50 στις Σέρρες. Όταν μια πόλη ήταν μικρή ή υπήρχε έλλειψη νερού, όπως η Μονεμβασιά, δεν υπήρχαν καθόλου λουτρά, ενώ όταν η πόλη βρισκόταν κοντά σε λίμνη ή θάλασσα, όπως η Καστοριά και το Αίγιο λειτουργούσαν μόνο το χειμώνα.
Όπως αναφέρει η επίκουρη καθηγήτρια του ΑΠΘ, «η ανάγκη για συντήρηση και αποκατάσταση των οθωμανικών λουτρών προβάλλει για άλλη μια φορά επιτακτικά. Πολλά από τα μικρά χαμάμ που βρίσκονται κοντά σε περιοχές με νερά καταστρέφονται από τη βλάστηση και από τα κλαδικά και τις ρίζες των δέντρων που διαλύουν τους τοίχους και τους θόλους».
Τα παλαιότερα χαμάμ που κατασκευάστηκαν στην Ελλάδα είναι κτίσματα του τέλους του 14ου αιώνα. Βρίσκονται στις πρώτες πόλεις που κατακτήθηκαν από τους Οθωμανούς και υπήρξαν σημαντικά κέντρα και σταθμοί όπως: το χαμάμ του Αχί Τουρχάν στις Φέρρες, πόλη σταθμό πάνω στην Εγνατία οδό, κτισμένο το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, το χαμάμ του κατακτητή της Θράκης και Μακεδονίας Γαζί Εβρενός Μπέη στα Γιαννιτσά.
Τα μεγάλα και επιβλητικά χαμάμ καλύπτονταν με μεγάλους ημισφαιρικούς τρούλους, ειδικά στις αίθουσες των αποδυτηρίων, που το μέγεθος τους μπορούσε να συγκριθεί με τους αντίστοιχους τρούλους των μεγαλύτερων τζαμιών στην Ελλάδα. Οι μεγάλες, τετράγωνες, αίθουσες των αποδυτηρίων είχαν συνήθως σιντριβάνι στο κέντρο, ενώ ακολουθούσαν οι χλιαροί και ζεστοί τόποι.
«ΚΑΦΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ»
Το «Έθνος» γράφει:για τα οθωμανικά λουτρά «Χαρακτηρίστηκαν «καφενεία της Ανατολής» και ήταν από τα πρώτα έργα που έφτιαχναν οι Οθωμανοί μόλις κατακτούσαν μια πόλη, καθώς θεωρούσαν ότι η λούση εξαλείφει τα αμαρτήματα της ψυχής.
«Στο καφενείο της Ανατολής», όπως χαρακτήρισε τα χαμάμ ο φίλος του Λόρδου Βύρωνα Hobblouse, «η ατμόσφαιρα του λουτρού εδημιούργει ένα σύνολο αφάνταστου μυστηρίου. Ενόμιζες», γράφει ο ιστοριοδίφης Δημήτρης Καμπούρογλου, «ότι ήρχιζε να εξυφαίνεται κάποιο παραμύθι, μέσα εις το οποίο εζούσες ο ίδιος, ως ακροατής, ως παραμυθάς και συγχρόνως ως πρόσωπον δρων εις την πλοκήν του παραμυθιού αυτού».
Στις πόλεις των Βαλκανίων οι Οθωμανοί άφησαν το αποτύπωμα της δικής τους κουλτούρας και μετέφεραν αρκετά από τα πολιτιστικά γνωρίσματά τους από την Ανατολία. Αφομοίωσαν ωστόσο και πολλά από αυτά που βρήκαν στις κατακτημένες περιοχές, αναπτύσσοντας εν συνεχεία έναν πολυπολιτισμικό χαρακτήρα.
Αποτελούσαν κτίρια τυπικά του ισλαμικού κόσμου, καθώς το Κοράνι επέβαλε τη λούση, θεωρώντας ότι εξαλείφει τα αμαρτήματα της ψυχής. Επίσης, οι συνθήκες ύδρευσης, καθώς και οι οικονομικές συνισταμένες της εποχής, δεν άφηναν πολλά περιθώρια για ιδιωτικά λουτρά. Τα λουτρικά κτίσματα ήταν είτε μονά, λειτουργώντας διαδοχικά για τα δύο φύλα, είτε διέθεταν δύο τμήματα, όπου το ανδρικό υπερτερούσε σε μέγεθος και διακόσμηση.
Τα δημόσια λουτρά λειτουργούσαν σαν σημεία αναφοράς για τις σημαντικότερες τελετουργίες που είχαν σχέση με τη ζωή των ανθρώπων, τον εορτασμό επετείων και σημαντικών γεγονότων.
ΠΑΡΑΔΟΣΗ
Τα πρώτα χαμάμ εμφανίστηκαν στη Συρία. Χρησιμοποιήθηκαν αρχικά από τους Μουσουλμάνους γιατί έτσι καθαριζόταν καλά, όπως πίστευαν, ο ακάθαρτος πιστός.
Στη συνέχεια, και αφού οι Τούρκοι έφθασαν στη Μέση Ανατολή πήραν μαζί τους τη συγκεκριμένη παράδοση και την εξάπλωσαν σε ολόκληρη την τουρκική αυτοκρατορία. Πριν, όμως, καθιερωθεί η Τουρκία ως η ξεχωριστή χώρα που τα εξάπλωσε, οι Ρωμαίοι, οι Βυζαντινοί και οι νομαδικοί λαοί της ευρύτερης περιοχής της Ευρώπης και της Δυτικής Ασίας είχαν πολλές παραλλαγές και τελετουργίες λουσίματος.
Αυτές όλες οι παραδόσεις των λαών συνδυάστηκαν, δημιουργώντας μια διαφορετική παραλλαγή των αρχαίων συνηθειών λουσίματος και καθιερώθηκαν αλλά και συμπτύχθηκαν μέσα στη φιλοσοφία και τη λειτουργία του τουρκικού λουτρού. Το ζεστό διαμέρισμα αποτελεί τον «πυρήνα» κάθε κτιρίου.
ΟΙ 5 ΒΑΣΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ
Τα οθωμανικά λουτρά που κτίστηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας συγκροτούν μία ξεχωριστή και ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα κτιριολογική ενότητα. Ποικίλλουν σε μέγεθος, ποιότητα κατασκευής και διακοσμητικό πλούτο, αναδεικνύοντας τις περισσότερες φορές μια υψηλή αισθητική έκφραση εσωτερικών χώρων. «Η διάταξη των χώρων στα λουτρά (αποδυτήριο, χλιαρό και ζεστό τμήμα), που υπαγορεύεται από την πατροπαράδοτη διαδικασία, είχε σαν αποτέλεσμα να μη σημειώνεται σημαντική τυπολογική εξέλιξη στα κτίρια αυτά.
Η συγκριτική εξέταση των λουτρών του ελλαδικού χώρου μάς οδηγεί στη σύνταξη πέντε χαρακτηριστικών τυπολογικών ομάδων μέσω συσχετισμών και αντιπαραθέσεων, όπου κριτήριο απετέλεσε κυρίως η βασική διάταξη του ζεστού διαμερίσματος, που συνιστά και τον κύριο λειτουργικό πυρήνα κάθε κτιρίου», λέει στο «Εθνος» η κ. Κανετάκη.
Τύπος Α. Σταυρόσχημη διάταξη με τέσσερα γωνιακά διαμερίσματα και με κεντρικό θολοσκεπή χώρο, γύρω από τον οποίο υπάρχουν τέσσερις εσοχές. [«Μπέη Χαμάμ», Θεσσαλονίκη (ανδρικό τμήμα), το λουτρό πλατείας Γλυκήδων στο Κάστρο Ιωαννίνων, το Χουσεϊν Πασά Ναυπάκτου].
Τύπος Β. Χαρακτηρίζεται από την ανάπτυξη του ζεστού τμήματος σε σχήμα ανεστραμμένου Ταύ με δύο γωνιακά διαμερίσματα και τρεις εσοχές. (Το Σεϊχη Ιλαχή Γιαννιτσών, των οδών Ζαμπελίου και Δούκα στα Χανιά και το λουτρό Κάστρου Μυτιλήνης).
Τύπος Γ. Το ζεστό τμήμα αποτελείται από ορθογώνιο προθάλαμο, με δύο ιδιαίτερα δωμάτια. [«Παζάρ» («Λουλουδάδικα»), «Μπέη» («Παράδεισος», γυναικείο τμήμα) και «Πασά» («Φοίνιξ») Θεσσαλονίκης, Πάτρας, Σερρών, το Τζαρσί (Αγοράς) Μυτιλήνης, το Νέο Λουτρό Κάστρου Χίου].
Τύπος Δ. Οπου το ζεστό τμήμα έχει τετράγωνη κάτοψη και επικοινωνεί με μικρά ιδιαίτερα δωμάτια που διατάσσονται κατά την έννοια της περιμέτρου, σε μία, δύο ή τρεις πλευρές (Oruc Pasa Διδυμοτείχου, το διπλό λουτρό Αλατά Βέροιας, Κιλκίς, Τυρνάβου, Μονεμβασιάς, τα δύο λουτρά Κάστρου Μεθώνης, της οδού Καραβαγγέλη στη Μυτιλήνη, της οδού Ραδαμάνθυος, Ρέθυμνο, κ.ά.).
Τύπος Ε. Με ζεστό χώρο, που εμφανίζει περίκεντρη ανάπτυξη σε κόγχες ή ιδιαίτερα διαμερίσματα, χαρακτηριστικό που παραπέμπει στους οκταγωνικούς χώρους των λουτρών της Προύσας [Feridun Ahmed Bey Διδυμοτείχου (1571-72) και το λουτρό Απολλωνίας Βόλβης (1550-1575)].
ΤΟ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟ
Το τελετουργικό ενός χαμάμ μέσα από τα… παιδικά μάτια του στιχουργού Ασημάκη Πανσέληνου στη Λέσβο…
«…Ηταν στη ζωή των ανθρώπων στα μέρη μας υπόθεση με πλατύ κοινωνικοπνευματικό χαρακτήρα, κι είχε πάρει στην πράξη μορφή τελετουργική. Οι κυράδες δίναν εκεί ραντεβού με τις φίλες τους, και ειδοποιούσαν πρωτύτερα τις χαμαμτζούδες να τους κρατήσουν ένα καμαράκι – να πούμε το αποδυτήριο.
Στην ώρα τους προπορευόταν οι παρακόρες, κρατώντας μποξάδες με ασπρόρουχα καθαρά- νταντέλα και κέντημα- και μπουρνούζια και καλαθούνες με φαγητά, μεζελίκια, μπουρέκια, γλυκά να τρέχουν τα σάλια σου. Ακολουθούσαν κατόπι οι κυράδες με τις κόρες τους και τα αγόρια τα πριν από την ήβη, και πιάνανε, καθεμιά, έναν από τους δύο αντικρυστούς καναπέδες που είχε το κάθε καμαρίνι, στρωμένους κιόλας από τις υπηρέτριες.
Κάθε χαμάμ είχε τρεις θαλάμους. Στον πρώτο, το δροσερότερο, έμπαινες για να συνηθίσεις στη ζέστη. Στο δεύτερο που ήταν ζεστός αρκετά, έμπαινες και περίμενες ώσπου να ιδρώσεις. Κι όταν πια έτρεχε ο ιδρώτας από όλο το σώμα σου και από τις βλεφαρίδες, περνούσες στον τρίτο (φωτιά και λόχη) θάλαμο, που ήταν ο τρίτος κύκλος της κόλασης – κανένα παιδί δεν τον ήθελε.
Ξαπλωμένος στα μάρμαρα τα καυτά, πλάι σε μία γούρνα μαρμάρινη, έπρεπε να αφεθείς στα χέρια μιας ειδικής Τουρκάλας χαμαμτζούς, που με ερωτική σχεδόν δεξιοτεχνία σε έτριβε από την κορφή ως τα νύχια, ίσαμε να φύγει από πάνω σου κάθε ακαθαρσία, τα νεκρά κύτταρα από το δέρμα σου κι ένα μέρος από τα ζωντανά, με μορφή μανέστρας.
Επακολουθούσαν τρία σαπουνίσματα στο κεφάλι, από την ίδια Τουρκάλα, στο όνομα της Αγίας Τριάδας κι άλλα τρία στο σώμα, και σε όλο αυτό το διάστημα οξύτατη κοινωνική κριτική της γειτονιάς και του κόσμου, κλάματα από τα παιδιά που καίγαν τα μάτια τους από το σαπούνι και συμμαζωμένες προσπάθειες από τις κοπελούδες, όταν ξέφευγε από τη μέση τους το παραπέτασμα της σεμνότητας, να κρύψουν τις πλαστικές τους διαφορές από τα αρσενικά αδέρφια και γειτονόπουλα».
ΤΑ ΧΡΗΣΤΙΚΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ
Τα χρηστικά αντικείμενα στο χαμάμ διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτά που διετίθεντο επί τόπου και εκείνα που καθένας έφερνε μαζί του.
Τα είδη του καφετζή, το τάβλι και ο ναργιλές, τα είδη του κουρέα και τα είδη για την περιποίηση του σώματος (αρωματικά έλαια, χέννα και τα γάντια μάλαξης) αποτελούν αντικείμενα απαραίτητα για τις παρεχόμενες υπηρεσίες στο λουτρό.
Στα γυναικεία λουτρά, η διαδικασία περιποίησης του σώματος συνεπάγεται μία ενδεχόμενη προσκομιδή πληθώρας προσωπικών αντικειμένων, είτε αυτά είναι υφάσματα (πετσέτες, ασπρόρουχα) είτε είναι αντικείμενα τουαλέτας (σαπούνια, κτένες, μυρωδικά, χέννα, κάρβουνο), συμπεριλαμβάνοντας το τάσι και τα ξυλοπάπουτσα νάλιν.
Έρευνα : Επ. καθηγήτρια ΑΠΘ Αιμιλία Στεφανίδου